MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ
Manda, sığıra göre geç gelişen bir hayvandır. Gelişme 6.yaşa kadar devam etmektedir.
Ömürleri 30 yıl kadardır. Cinsi olgunluğa ulaşma yaşı sığırdan geçtir; bundan dolayı 1 yaşına
kadar erkek ve dişi mandalar bir arada tutulabilmektedirler. Manda düveleri 13-14 ay
yaştayken cinsi olgunluğa ulaşır. Bu nedenle manda düveleri 22-24 ay yaştayken
tohumlanabilir verilebilir. (sığırlarda olduğu gibi manda düveleri de ergin canlı ağırlıklarının
¾’üne ulaştığında tohumlanabilir. Ancak erken yaşta elde edilen gebeliklerde yeterince
beslenememe sonucunda gelişme geriliği, çok düşük süt verimi alınması riski göz önünde
tutulmalıdır.) Erkek mandalar ise 20-21 ay yaştan sonra boğa olarak 5-6 yaşa kadar
kullanılabilirler. Boğaların damızlıkta kalma yaşı 2-15 yıldır.Manda ineklerinde kızgınlık
sığırlardaki kadar belirgin değildir ve kızgınlık dönemi daha sakin geçer. Kızgın olan
mandada, ineklerde olduğu gibi başka manda ineklerinin kendi üzerine sıçramasına izin
verme yada başka manda ineklerin üzerine kendisinin sıçraması gibi belirtileri her zaman
görmek mümkün olmamaktadır.
Kızgın olan mandada belirtiler, süt veriminde azalma, hareketlilik ve tedirginlik,
vulvanın ödemli bir hal alması, çara akıntısının gelmesi ve boğanın sürekli kızgın mandanın
peşinde dolaşması gibi belirtiler bulunur. (sonuncu hariç diğer belirtileri her zaman görmek
mümkün değildir. Mandada kızgınlığı en kolay yöntem, arama boğası kullanmaktır.
Mandaların gebelik süreleri ırk, iklim, yetiştirildiği ülke gibi durumlara göre 299-346
gün arasında değişmekle beraber ortalama olarak 10.5 ay yada 315-319 gün Gebelik rektal
muayene ile saptanabildiği gibi sütteki değişiklikle de 20 gün gibi çok erken olarak da
saptanabilmektedir. Doğum sığırlara göre daha kolay ve kısa sürede gerçekleşmektedir.
Bunda manda sağrısının düşük ve geniş olmasının önemli rolü vardır. Doğum süresi, doğum
kanallarının gevşemesi, malağın dışarıya çıkarılması ve plasentanın atılması dahil ortalama
302 dakikadır. (yaklaşık 5 saat) Sığırda ise bu süre ortalama 540 dakikadır. (yaklaşık 9 saat)
Manda plasentası yapı olarak sığır plasentası gibidir ve ortalama olarak 3.22 kg ağırlığındadır.
Doğumdan sonra dölyatağının eski haline dönmesi için gereken süre 15-67 gün yada ortalama
olarak 39 gün kadardır.İkiz doğum mandada çok seyrek olup yavru atmayla sonuçlanma
olasılığı yüksek olması dolayısıyla manda yetiştiriciliğinde istenmemektedir.
MANDADA BAKIM VE BESLEME:Manda değişik çevre koşullarında dahi yetiştiricisini
tatmin edebilecek derecede uyum kabiliyeti ve verime sahip olan, oldukça kanaatkar bir
hayvandır. Sığırla kıyaslandığında daha sert mizaçlı ve huysuz olsa da kısa sürede bakıcısına
alışmaktadır. Genellikle kalitesiz, hacimli kaba yemleri çok iyi değerlendirir. Hayvan
yetiştiriciliğinde yem önemli bir unsurdur. Giderlerin büyük bir kısmını yemler
oluşturmaktadır. Kaba yemler içerisinde kalitesi düşük, sellüloz oranı yüksek olan yemler en
ucuz yemlerdir. Mandalar bu gibi yemleri severek yedikleri gibi o oranda da verime
dönüştürürler.. Bataklık ve sazlık meralarda, ucuz kaba yemlerin bulunduğu bölgelerde manda
yetiştiriciliği oldukça ekonomiktir. Yapılan çalışmalar mandanın kesif yem tüketiminin
sığırdan daha az, kaba yem tüketiminin ise daha fazla olduğunu göstermektedir. Gebe
mandalarda gebeliğin son iki ayına kadar kaba yem sorunu olmadığı sürece ek bir yem
vermeye gerek yoktur. Ek yemleme gebeliğin son iki ayında 1.5-2kg kadar kesif yem
verilmesi şeklinde olmalıdır. Gebe mandaların doğumlarına 2-3 gün kalana kadar meraya
çıkarılmalarının bir sakıncası bulunmamaktadır. Ancak merada doğurması olasılığına karşı,
bu süre içerisinde padokta yada mümkünse ayrılmış doğum bölmesinde tutulması ana ve
malağının sağlığı açısından daha uygun olur.Uygun bir şekilde yemleme yapılması, kaba ve
kesif yemlerin ne miktarda verileceğinin bilinmesine gerek vardır. Yaşama payının tamamı ve
verim payının bir kısmı işletmedeki kaba yemlerden karşılanması gereklidir. Verim payı için
ihtiyaç duyulan enerji miktarı saptanırken sütteki yağ oranı dikkate alınmalıdır. Manda
sütünde ortalama yağ oranı %8dir. Süt yemi hazırlanırken %8 yağlı süte göre rasyon
hazırlanmalıdır. Manda, suyu çok seven bir hayvandır. Derisinin koyu renkli, kalın ve deri altı
ter bezlerinin az olması nedeniyle sıcak yaz günlerinde vücut ısısı yükselir; bundan dolayı
hayvan çok rahatsız olur ve verimi düşer. Bu nedenle mandanın serinlemesi için bulunduğu
yerde göl, gölet, deniz, nehir ve bataklık gibi su kaynağının olması gerekir. Bu gibi su
kaynağının bulunmadığı yerlerde 2-3m derinliğe kadar eğimli rahatça yüzebilecekleri
büyüklükte bir havuzun olması yada hiç olmazsa duş sisteminin bulunması yada üzerlerinin
hortum v.b. araçlarla ıslatılması gereklidir.
MANDADA DOĞUM: Daha önce de değinildiği gibi mandalar ortalama 10.5 ay (315-319
gün) süren bir gebeliğin sonunda çoğunlukla bir malak doğururlar. Doğum ortalama 5 saat
sürer ve çoğu zaman günün sakin saatlerinde, gece ve sabaha karşı, genellikle yardıma gerek
kalmaksızın gerçekleşir. Doğum yapacak mandalar mutlaka ayrı bölmeye alınmalı ve ortamda
yabancı kimselerin bulunmamasına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde mandalar yapıları gereği
çok çabuk strese girebildiklerinden doğumda gecikmeye yol açılabilir. Doğumdan hemen
sonra malak ana tarafından yalanarak kurulanır. Bu dönemde bakıcıların yada alışkın olduğu
kimselerin dışındaki insanların yanına gitmeleri, ananın malağı kıskanarak saldırmasına neden
olabileceğinden tehlikeli olabilir. Doğumu takiben 30dk-2saat içerisinde son (eş) düşer.Düşen
son derhal hayvanın yememesi için uzaklaştırılmalıdır. Sonun düşmediği olgularda veterinere
müracaat edilmelidir. Bazı ergin mandalar ile özellikle manda düvelerinde döl yatağının
dışarı çıkması sığırlara göre daha sık olmaktadır. Bu nedenle doğum yapan manda bir süre
gözlenerek daha olayın başında veterinere haber verilerek önlenmelidir.
MALAKLARIN BAKIMI VE BESLENMESİ
a-Malağın Anasına Emzirilmesi: Yetiştiricilerin bazısı malağı sağımdan önce, bazıları
da sağımdan sonra anasına emzirmektedirler. Sağımdan önce emzirilen malak, ihtiyacından
fazla, sağımdan sonra emzirilen malak ise ihtiyacından az süt alabilir. Temiz emzirmede ideal
usul, ana sağılırken aynı anda ayrılacak memeleri malağa emzirtmektir. Bu şekilde hem malak
istenilen miktarda süt içer hem de malağın emmesi ananın süt salgılamasına etki yaptığından
sağım işi kolay olur.Malağın canlı ağırlığının %10’u kadar süt içmesi gerekmektedir. 12
haftalık süt içme döneminin ilk altı haftasında canlı ağırlık artışına paralel olarak süt miktarı
artırılır.
b-Malağa Elden Süt İçirilmesi: Elden süt içirilerek malakların beslenmesi arzulanan bir
durumdur. Bu yolla malaklar için süt içirme planı yapılarak, öğün sayısı, içirme zamanı,
malağın içeceği süt miktarı gibi birçok bilgiye yer verilir. Süt içirme işlemi sağım zamanı ve
anaya bağlı değildir.
Elden süt içirmede, içirilecek sütün sıcaklığı hayvanın vücut sıcaklığında yada ortalama
35oC olmalıdır. Soğuk süt ishale neden olacağından, soğuk süt içirmekten kaçınılmalıdır.
Elden süt içirme programında 12 haftalık süre yeterlidir. İçirilecek süt miktarı malak canlı
ağırlığının %10’u kadar olmalıdır. İlk 6 haftalık dilimde malak canlı ağırlık artışına paralel
olarak süt miktarı artırılır. İkinci 6 haftalık dilimde süt miktarı tedricen azaltılarak 12 hafta
sonunda sütten çıkarılır.Malaklara elden süt içirme kova yada emzikli kovalarla yapılabilmektedir.
c-Malakların Kuru Ot ve Karma Yem İle Beslenmeleri: Geviş getiren hayvanlarda
verimli bir yetiştiricilik yapmanın esaslarından biri de süt içen hayvanların mümkün olan kısa
sürede kuru ot ve karma yem yemeye alıştırılmalarıdır. Malaklar 8-10 günlük iken geviş
getirmeye başlar, dolayısıyla bu yaştan itibaren önlerinde bulunan kuru ot ve karma yemleri
tüketebilirler. Bu nedenle 10.günden itibaren malakların önünde devamlı olarak malakların
önünde karma yem ve yumuşak kuru yada yaş ot bulundurulmalıdır. Bu şekilde kaba yem
verilerek rumen gelişimi hızlandırılabilir ve hayvanların yeterince protein ve sellüloz almaları
sağlanmış olur.Malak karma yemleri, erken sütten kesilip kesilmediğine göre %16-18 HP ve
enerjisi ise 630 NB civarında olmalıdır. Karma yemler hazırlanırken, sindirilme düzeyinin
yüksek olmasına ve içerdiği protein yapısının süt proteinine yakın olmasına özen
gösterilmelidir. Bu nedenle pahalı da olsa içerdiği proteinli, süt proteinlerine yakın olan soya
küspesi, hatta et-kemik unlarının malak karmalarında kullanılmasında yarar vardır. Malak
karma yemlerinde diğer çiftlik hayvanlarının yemlerinde olduğu gibi, arpa,buğday, çavdar,
mısır kırmaları, buğday kepeği, yağlı tohum küspeleri,vitamin ve mineral katkıları, tuz ve
mermer tozu kullanılır.